Γλώσσα και Παιδεία: Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος μετά την Κατοχή (Γενάρης 1946 – Ιούνης 1946) – 9ο

Τα κείμενα είναι του Ηρακλή Κακαβάνη και δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΙΔΕΙΑΣ» τεύχ. 35-36,  και 39 το 2009.

Γενάρης 1946 – Ιούνης 1946

Η νέα χρονιά (ακαδημαϊκή) ξεκίνησε στις 18 Νοέμβρη 1946 με την ομιλία του προέδρου του Ομίλου χρ. Θεοδωρίδη. «τόνισε τη μεγάλη σημασία των συγκεντρώσεων και τα γόνιμα αποτελέσματά των. Επειτα συνόψισε το πρόγραμμα των εργασιών της φετινής περιόδου…».

Το πρώτο θέμα που εξετάστηκε ήταν το «Γλώσσα και Παιδεία» με την εισήγηση του Θρασ. Σταύρου, γυμνασιάρχη, το οποίο συζητήθηκε σε 4 δευτεριάτικες συγκεντρώσεις. Επιβεβαιωμένες[1] ημερολογιακά είναι αυτή στις 25 Νοέμβρη και 2/12/1946. Οι άλλες πιθανές ημερομηνίες είναι 9 και 16 Δεκέμβρη.

«Το ζήτημα δεν μπήκε όπως τα παλαιότερα χρόνια για την αξία και τα δικαιώματα της δημοτικής που είναι αποδεδειγμένα πια και αυτονόητα, παρά για τον κανονισμό της γραπτής δημοτικής, του τυπικού, της ορθογραφίας κλπ.»[2]

Ο εισηγητής «στην αρχή τόνισε ότι το τόσο σημαντικό και πλατύ αυτό θέμα, θα το μελετούσε από την καθαρά ελληνική άποψή του, προσαρμοσμένο δηλαδή στη σημερινή εκπαιδευτική και γλωσσική μας πραγματικότητα. Η ελληνική γλώσσα, είπε ο κ. Σταύρου, είναι η μόνη στον κόσμο που, από διάφορες αιτίες, ιστορικές και κοινωνικές, δεν έχει ακόμα κατασταλάξει σ’ έναν τύπο ενιαίο. Φυσικά η δημοτική είναι εκείνη που θα επικρατήσει. Όμως κι αυτή ακόμη δεν έχει κατασταλάξει γραμματικά, συντακτικά. Οι διάφοροι δημοτικιστές λογοτέχνες χρησιμοποίησαν και χρησιμοποιούν τύπους γλωσσικούς με διαφορές μεταξύ τους και προπαντώς με λόγια υπολείμματα.

Για να γίνει κοινό κτήμα η δημοτική μας γλώσσα, θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ένας κατασταλαγμένος τύπος της, τόσο στη δημόσια ζωή όσο και στη λογοτεχνία. Και προπαντών να διδαχθεί ο τύπος αυτός στα σχολεία. Ο κ. Σταύρου αναγνωρίζοντας πως η πρώτη περίπτωση παρουσιάζει για την ώρα σχετικές δυσκολίες, καταπιάστηκε με την εξεύρεση λύσης για τη σωστή διδασκαλία της δημοτικής στην Παιδεία. Εφ’ όσον, είπε, μας δίνεται σήμερα η δυνατότητα διδασκαλίας της, παράλληλα με την καθαρεύουσα, θα πρέπει:

1. Να εξαντλήσουμε αυτή τη δυνατότητα

2. Να καθορίσουμε τον τύπο της κοινής δημοτικής με βοήθημά μας προσωρινό τη Νεοελληνική Γραμματική του Οργανισμού Σχολικών Βιβλίων και το συντακτικό του Τζάρτζανου.

3. Να τολμήσουμε ορισμένες ριζοσπαστικότερες απλοποιήσεις όπως λ.χ. την τονική μεταρρύθμιση, ο ίδιος ομιλητής θα ήθελε να φτάσουμε και στη φωνητική ορθογραφία καθώς και μερικές άλλες γραμματικής φύσης

4. Να μάθουμε να γράφουμε εμείς οι ίδιοι τη δημοτική.

5. Να χωριστεί στα σχολεία το μάθημα της νεοελληνικής λογοτεχνίας: σε λογοτεχνικό και γλωσσολογικό για να αποφύγουμε έτσι τη σύγχυση που θα προκαλούσε στους μαθητές η χρησιμοποίηση διάφορων γλωσσικών τύπων από τους λογοτέχνες μας.

6. Να διδάξουν τα μέλη του Ομίλου τη δημοτική στους άλλους συναδέλφους τους και να οργανωθούν φροντιστήρια για δασκάλους που να ‘ναι έτοιμοι όταν θα επιβληθεί ο δημοτικισμός στα σχολεία κι ακόμα να ετοιμάσουμε βιβλία για τη δημοτική, επιστημονικά όμως στηριγμένα κι ωστόσο ευχάριστα, πρόσχαρα και για διάφορες ηλικίες.

7. Τέλος, να οριστεί ένας γλωσσικός υπεύθυνος για κάθε εφημερίδα που γράφεται σήμερα στη δημοτική για να αποφύγουμε τη νόθη χρησιμοποίησή της που γίνεται τώρα».

Το ρεπορτάζ του «Ριζοσπάστη» τελειώνει με την επισήμανση ότι ο κ. Σταύρου με την εισήγησή του «έκανε εντύπωση στο ακροατήριό του για την απλότητα, σαφήνεια και την επιστημοσύνη της».

Η συζήτηση επί της εισήγησης που ξεκίνησε στις 2 Δεκέμβρη επικεντρώθηκε σε 5 σημεία:

α) Η γλώσσα της Παιδείας από το δημοτικό ως το πανεπιστήμιο πρέπει να είναι αποκλειστικά τη δημοτική. Η καθαρεύουσα πρέπει να αγνοηθεί ολότελα στην Παιδεία και έτσι θα εκλείψει από κάθε εκδήλωση της κοινωνικής ζωής.

 β) Να υιοθετηθεί ένα ενιαίο τυπικό με περιορισμό των λόγιων στοιχείων[3]. Ο πλουτισμός και η διαμόρφωση της δημοτικής θα γίνει κυρίως με την καλλιέργεια και το πολύ γράψιμο από πολλούς, όπως άλλωστε γίνεται τα τελευταία χρόνια με εξαίρετα αποτελέσματα.

γ) Ν’ απλοποιηθεί περισσότερο ή ορθογραφία σε σχέση με την κρατική γραμματική και προ πάντων να εφαρμοστεί η τονική μεταρρύθμιση. Τα «Ελεύθερα Γράμματα» προσθέτουν ότι ήταν «κυρίαρχη η γνώμη ότι η ιδανική λύση του ζητήματος είναι η παραδοχή του φωνητικού συστήματος. Τη φωνητική όμως ορθογραφία ο Όμιλος την προβάλλει ως αίτημα, γιατί δεν μπορεί να εφαρμοστεί τμηματικά και με ατομικές δοκιμές».

δ) Η νεοελληνική γλώσσα και η νεοελληνική λογοτεχνία πρέπει να διδάσκονται ξεχωριστά, με μικρή προσαρμογή των λογοτεχνικών κειμένων στον τύπο της σχολικής δημοτικής.

5) Αμεσα καθήκοντα είναι: Η γλωσσική κατάρτιση όλων. Να βοηθήσουν όσοι μπορούν στη γλωσσική μόρφωση των δασκάλων Να Ιδρύσει ο Εκπαιδευτικός Όμιλος φροντιστήρια τη διδασκαλία της δημοτικής. Να γραφτούν κατάλληλα βιβλία για τη γλωσσική διδασκαλία καθώς και διδαχτικά βιβλία στη δημοτική, ώστε να έτοιμα για άμεση εφαρμογή του νέου προγράμματος και τέλος να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην καλή χρήση της δημοτικής από τις εφημερίδες και τα περιοδικά που τη χρησιμοποιούν, τα οποία την κακομεταχειρίζονται και κάνουν μεγάλη ζημιά στη διαμόρφωση της γλώσσας.

Συνεισήγηση παρουσίασε και ο κ. Σταυρόπουλος για την επιστήμη, στην οποία επικέντρωνε στην ανάγκη να καθοριστεί η ορολογία και να στερεωθούν εκφραστικοί τρόποι αντίστοιχοι με εκείνους που έχουν οι καλλιεργημένες γλώσσες. Για το θέμα μίλησε και ο Γιάννης Σκουριώτης αντιπροσωπεύοντας την ομάδα νομικών που δούλευαν για την εισαγωγή της δημοτικής στην επιστήμη τους.

Αναλυτικά στοιχεία για το περιεχομένο των συζητήσεων μας δίνει ρεεπορτάζ του «Ρίζου της Δευτέρας», με υπογραφή Σ. στο φύλλο της Πέμπτης 19 Δεκέμβρη 1946

Πάνω σε αυτά τα θέματα έγινε πλατιά συζήτηση. Μίλησαν οι {Μαρίνης}, {Κουτρούλης}, Σωτηρίου, Παρασκευαΐδης, Σαράτσης, Ζαφειρακόπουλος, Οικονόμου, Παπάς, Φωτιάδης, Θεοδωρίδης, Μηλιάδης, Σκουριώτης.

Γενική ήταν η συμφωνία στο πρώτο ζήτημα, πως η γλώσσα της παιδείας από το δημοτικό ως το πανεπιστήμιο πρέπει να είναι η δημοτική. Έτσι η καθαρεύουσα θα εκλείψει αυτόματα από κάθε εκδήλωση της ζωής. Για το τυπικό αναγνωρίζεται η ανάγκη ενιαίου τυπικού ώστε η γλώσσα μας να παρουσιάζει την ομοιομορφία που παρουσιάζουν οι καλλιεργημένες γλώσσες, πράγμα που ευκολύνει τη διδασκαλία. Παρατηρήθηκε ωστόσο πως η πολυτυπία που παρουσιάζεται σήμερα στο γράψιμο της δημοτικής δεν είναι επιζήμιο ελάττωμα. Αντίθετα δείχνει τον εκφραστικό της πλούτο και δίνει άνεση στο συγγραφέα. Ο πλουτισμός και η διαμόρφωση της γραπτής δε θα γίνει τόσο μες περιοριστικούς κανόνες και προληπτικές υποδείξεις παρά με το πολύ γράψιμο, με την καλλιέργεια από πολλούς, όπως άλλωστε γίνεται τα τελευταία χρόνια με εξαίρετα αποτελέσματα.

Οσο για την ορθογραφία παρά τις ορισμένες επιφυλάξεις κι ενδοιασμούς κυριάρχησε η γνώμη πως πρέπει να φθάσουμε τη φωνητική ορθογραφία, που θα λύσει μια για πάντα το κουραστικό κι άλυτο ζήτημα και θα λυτρώσει τον ελληνικό λαό από την άσκοπη σπατάλη πολύτιμης ενέργειας. Ο καιρός κι οι δυνάμεις που θα εξοικονομηθούν έτσι, θα διατεθούν για να αποκτήσουν τα παιδιά τις χρήσιμες γνώσεις που δημιούργησε ο νεότερος πολιτισμός. Είμαστε αρκετά πίσω ώστε να μην επιτρέπεται στο μικρό λαό μας να χασομεράει ακόμα με το οι και τα υ αι τα αι και τις υπογεγραμμένες που … κι ύστερα από κόπους και καιρό τα μαθαίνουν και που κοντά στα άλλα μας κάνουν δειλούς, χαλνούν το χαρακτήρα μας.

Τη φωνητική όμως ορθογραφία ο Όμιλος τη βάζει σαν αίτημα. Γιατί δεν μπορεί να εφαρμοστεί τμηματικά και με ατομικές δοκιμές. Η σωτήρια και εθνικότατη αυτή μεταρρύθμιση μόνο από το κράτος μπορεί να επιβληθεί.

Στα άμεσα καθήκοντα συμφώνησαν όλοι όπως τα διατύπωσε ο εισηγητής κ. Σταύρου. Τονίσθηκε ιδιαίτερα η σημασία της συγγραφής βιβλίων στη δημοτική για την εκπαίδευση κι αναγνωρίσθηκε πως αυτό είναι από τ’ αμεσότερα καθήκοντα του Ομίλου.

Για την γλώσσα της επιστήμης οι προτάσεις ήταν αντίστοιχες με τις προτάσεις της γενικής εισήγησης. Τονίστηκε η ανάγκη να καθορισθεί η ορολογία και να εξευρεθούν και να στερεωθούν εκφραστικοί τρόποι αντίστοιχοι μ’ εκείνους που έχουν οι καλλιεργημένες γλώσσες. Τις εκφράσεις αυτές ή τη δυνατότητα του σχηματισμού τους την έχει η γλώσσα του λαού. Θα βρεθούν και θα αποκρυσταλλωθούν με το πολύ και καλύτερο δούλεμα. Την υπόθεση θα τη βοηθήσει πολύ η μετάφραση σοβαρών επιστημονικών έργων στη γλώσσα μας. Από την άποψη αυτή είμαστε καθυστερημένοι. Οι απόπειρες όμως που έγιναν και γίνονται σήμερα είναι πολύ ενθαρρυντικές.

Ο Όμιλος έχει υποχρέωση ν’ αξιοποιήσει τα συμπεράσματα από τη γόνιμη αυτή συζήτηση. Οι προβλέψεις είναι πολύ πιο ευχάριστες τώρα από τον καιρό του παλιού Ομίλου. Σήμερα η δημοτική γράφεται και διαβάζεται από ολόκληρο κόσμο κι είναι γενική η συνείδηση πως αυτή είναι η γλώσσα του ελληνικού λαού.

Αντιγράφουμε το ρεπορτάζ με την υπογραφή Λ. Σάβας από το «Ριζοσπάστη»:

«Ο καθηγητής κ. Θεοδωρίδης, πρόεδρος του Ομίλου, μίλησε με ενθουσιασμό για τη χρησιμοποίηση της δημοτικής όπως γίνεται σήμερα, πιστεύονττας πως το γλωσσικό ζήτημα θα λυθεί με το δούλεμα της γλώσσας από τις πλατιές μάζες κι όχι με γραμματικές και συνεννοήσεις. Υποστήριξε ακόμα πως η δημοτική γλώσσα, παρά την αντίθετη γνώμη των καθαρευουσιάνων, μπορεί να αποδώσει φιλοσοφικά και επιστημονικά νοήματα. Και έφερε σαν παράδειγμα τη «Μόρφωση», όπου άγνωστοι μεταφραστές μας δίνουν περίφημα κείμενα σε δημοτική γλώσσα ιστορικά, φιλοσοφικά, αισθητικά κλπ. Τέλος, είπε, ότι η παραδοχή της φωνητικής ορθογραφίας απαλλάσσοντας το λαό από μια περιττή μάθηση, θα τον ξεκουράσει για άλλες πολυτιμότερες γνώσεις. Τη γνώμη αυτή είχε υποστηρίξει και ο προηγούμενος ομιλητής κ. Φωτιάδης.

Ο κ. Μηλιάδης συμφωνεί με τον κ. Θεοδωρίδη ως προς το «δούλεμα» της γλώσσας, επιμένει όμως πως χρειάζεται και η καλλιέργειά της κι η ταξινόμησή της σε γραμματική και συντακτικό. Τέλος, ο κ. Σωτηρίου ανακεφαλαίωσε τα καθήκοντα που μπαίνουν στα μέλη του Εκπαιδευτιοκού Ομίλου για τη διάδοση της δημοτικής».

---

[1] Επιβεβαιωμένα, με βάση τις αναφορές του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου της εποχής εκείνης

[2] Από το ρεπορτάζ του «Ριζοσπάστη»

[3] Ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» στο σχετικό ρεπορτάζ λέει: «Να υιοθετηθεί ο γλωσσικός τύπος της δημοτικής με βάση τον τύπο της κρατικής Γραμματικής αλλά με περιορισμό των λόγιων στοιχείων»